Written by 3:32 am Alteridades, Pueblos originarios

Camino de los wayuu vivos / Süpüne wayuu kato’ulu

José Angel Fernández Wuliana

 

 

«En Fernández, poeta del pueblo Wayuu, encontramos algo que es sumamente difícil de lograr en el arte, ya que en su obra poética el mundo guajiro no se convierte en simple proveedor de temas que la sensibilidad del poeta aborda, sino que hay toda una etno-estética que permite que valores, paisajes, encantos, visiones, tradiciones y sentimientos guajiros trasciendan el simple papel de contenido y que los mismos se transmuten en forma estética cabal. En este libro no hay casi poemas que no tengan esta reciedumbre artística. Destaca en el aspecto formal el parecido con los hai-kai, esas breves composiciones poéticas japonesas en las que se asoma una rápida imagen, se insinúa un aspecto fugas de la naturaleza o un sentimiento del poeta… Collar de tu’umas es este libro. Cada poema aquí incluido es una pequeña joya guajira que merece ser exhibida en ocasión de grandes celebraciones y ceremonias, preferiblemente con abundancia de carne y aguardiente…»

Por José Pipo Álvarez. Dr. En Lingüística.
(Notas sobre el libro Iitakaa, la totuma, 1993).

 

 

 

El Sur

El Sur es la memoria de Dios
en su andanza por la eternidad.
Es una bandada de gaviotas y águilas
de altos vuelos.
El Sur no es una quimera,
es una alquimia para descifrar sueños.
El Sur es un canto rebelde para pueblos rebeldes.
El Sur es el polígono
donde disparamos por la vida misma.
Es una esperanza con rostro original.
El Sur es una aureola ancestral
donde la danza es una jornada colectiva;
Es una época donde brotan florecitas
encantadoras.
El Sur es un vaivén de destinos
con sello de reciprocidad.
Por el Sur se oculta el sol
germinando simientes eternas.
El Sur es un gallo fino
que repite el canto para triunfar.
El Sur está blindado con piedras tu’umas y cornelinas
que emergieron desde la profundidad de la tierra.

 

 

Uuchimüin

Uuchimüin jia nikiirujutu Ma’leiwa
Jünain waraitaa jükalu’u ka’i.
Jia wanee ju’unia kawiyootairua je naaliirua
iipünaapünaakaa awati’uiirua.
Uuchimüin nnojolu wane’eraain kasa
jia wanee kasa kapayalainsü atüjaaya soo’u lapü.
Uuchimüin jia wanee jayeechi jashie
sümüinjatü oumanii jashie.
Uuchimüin jia wanee ashanajiraalee
woo’ulakakalü alu’upünaa wojutüin soo’uja’ayane’e tü kataakaa o’u;
Jia wanee kasa kee’ireekaa aa’in
iin tü ju’upunaakalüirua.
Uuchimüin jia wanee piyowui kama’aitshaana
eEere tü yonnakaa yanamain jia;
Jia wanee akaliee eere ji’yotüin wunu’usiichennii
kapülainsüirua.
Uuchimüin jümaajatü akuwa’ipaa yaajeein sukuwa chejeein sukuwa
akaaliijiraakuwa’ipamaajatüin jia.
Uuchimüin nümoutüin ka’ikai
jüpüla ni’yotirüin waüyee waneepia.
Uuchimüin wanee koti’olu piina
a’yalajakai nuchukuwa’a jüpüla akanajaa.
Uuchimüin aa’inmajuushishaana jüka tu’uma je ajülüjüshiirua
jiinalu’ujeejetûirua mmakaa.

Inédito

 

 

 

Danza

La luna está danzando
se va a morir un hombre rico.

 

 

Yonna

Yonnatüsü kashikaa
outeechi wanee wayuu washirü.

 

 

 

Ojo de Dios

El sol es ojo de Dios
y juguete de los niños.

 

 

No’u Ma’leiwa

Chi ka’ikai no’u Ma’leiwa
je nemi’ira na tepichikana.

 

 

 

Paraíso de los wayuu muertos

En las últimas vueltas de abuela a su huerta
un pajarillo ubicado siempre hacia Jepira
le cantaba: «hacia acá tu cabeza, hacia acá tu cabeza…»
Ahora abuela por el destino infalible
debe estar feliz en el paraíso de los wayuu muertos.

 

 

Jepira

Sünain tü achiiruwaajatükaa sukuwa toushi sa’apainshiru’ujee
wanee wuchiichon yalain waneepia wanaa sümaa Jepira
kee’irantüshi sümüin: “Shee pikii, shee pikii…”
Joolu’u toushi aka shiyanjatüinja’aya sukuwa’ipain tia
chayaainje’e sümaa talataa eemüinre süntüin saa’in wayuu outusu

 

 

 

El cielo está de fiesta

La niña tiene la mochila llena de semillas,
la niña se fue con premura
luciendo su vestido
cuando los pájaros cumplieron con presentar
la canción de la tierra.
La niña dice que todas las nubes
visitan por última vez al cielo
un día durante el verano.
El cielo está de fiesta.

 

 

Emi’ijitshi aitu’ukai

Watüsü sususia jintutkoo waüye’eirua,
o’unajaasü jintütkoo sümaa anatatawalain
shioluju süpünashe sünain
kettaapa na wuchiikana sünain ee’irajaa
shii’irain tü mmakaa.
Saashin jintutkoo, tü sirumakalüirua süpüshuwa’a
o’unajaasüirua noo’u aitu’ukai achiiruwaajatükaa sukuwairua
soo’u wanee kai joutale’ulu.
Emi’ijitshi aitu’ukai.

Del libro Iitakaa.- La totuma. Ediciones Astro Data.
Maracaibo, Estado Zulia. Venezuela. Colección Wayuunaiki. 1993.

 

 

 

Madre tierra

¡Madre tierra! He aquí nuestros pagamentos
provenientes de jornadas colectivas.
He aquí nuestros corazones vertidos en ellos.
He aquí el misterio de la palabra soñada
el poder pacífico de la palabra acordada.
He aquí la sabia observancia de los kogui
hermanos mayores de la Sierra Nevada:
Toda el alma de la naturaleza es blanca
nadie está autorizado a depredarla.
¡Madre tierra! Sabemos que por tus venas corren
dulces ríos, viejos caminantes
vencedores de la muerte con paciencia milenaria
abriendo caminos con el espíritu del yajé.
¡Madre tierra! Te entregamos esta túnica
diseñada con los destellos del Relámpago del Catatumbo
mientras el tiempo añeja caña de azúcar
necesaria en el fogón cada madrugada
cada descifrar de sueños en tu seno.
¡Madre tierra! El mapurite shamán ha vencido a Wanülüü.
¡Madre tierra! Junto a mis avíos de nómade pastor
el mapurite shamán te envía esta ensarta de tu’umas
con dije semejante al corazón de zorro.
¡Madre tierra! Este traje lucirás en tu cuerpo
el día de tu boda de diamante con Juya.
Y el palabrero ha sentenciado la última palabra:
El que ha profanado el cuerpo de la señorita
ha de entregar a Mma dos carneros
que serán sacrificados en el tabernáculo
y Mma en silencio antes de la llegada del alba
beberá sangre de carnero.

 

 

Eii Mma

¡ Eii Mmaa ! Anii joolu’u tü kasairua pujutumaajatkalüirua watuma
sünainjeejetüirua tü yanamajirawaakaa.
Anii joolu’u süpülain tü lapünanjeejetkaa putchi
sütchin anamiaamaajatü tü putchi aapünakaa.
Anii joolu’u tü anüikii pansaashaanakalü akuwa’ipa natuma na kooguikana
wawalayuu ataralüinnakana aa’in nepiajana soo’u Uuchi Saamatuuikaa apa’a:
Kasuutolu shipishuwa’a saa’in tü mmapaakaa atamüinree
nnojoishi eein wanee aapünakai ekii shia nümüin süpüla nümojujainjatüin sukuwa’ipa.
¡ Eii Mmaa ! Watüjaa oo’ulu shorolomuuin süchiirua püjülü’üpünaa jemetakalüirua ainya
laülaayuu akanajülii tü outaakaa kama’ashaanainna sünain nnojolüin jiwa’atayaain naa’in
neiruluin wopuirua süka süsheyuu tü yajeekaa.
¡ Eii Mmaa ! Waapüin pümüin asheinwaakaa tü
kumajuushi je ajüjüüshi sümaa suwarala Sükapüla tü Katatuunwakaa
wanaa sümaa tü sükalu’u ka’I münakaa saashü’üjüin kainyaruushi
cho’ujaaka soo’u pawonkoo maaliawai
wana’awai sümaa asakiraa jamalu’uluin tü lapükaa sünain pütünalu’uin waya.
¡ Eii Mmaa ! Chi wuyaaliwa ouutshika akanajuuichipa Wanülüü nutuma.
¡ Eii Mmaa ! Sa’aka tü temiairua sünainjatükaa o’onowaa
chi wuyaaliwa ouutshikai nuluwataala pümüin süpükaa tu’uma tü
kanain shia wanee sütsaaya walirainyaa.
¡ Eii Mmaa ! Aneerü ayoluju pünain she’ikaa tü
su’utpünaa shikettaajüin suuyashe kasaalüin pia tiamante münakaa nümaa Juya.
Je chi putchipu’ukai jettaaitpa nünüiki makaa yaa:
Chi eekai ka’alainpalain sukuwa’ipa süta tü majayütchonkoo
kalu’uwo’uinjatü nutuma sümüin Mma piama anneerü
asholojoonajatüirua sulu’u tü tawernaakülakaa
je Mma ko’utuule süpülapünaa süwasajaain aikaa
aseerü süsha anneerü.

 

 

 

Camino de los wayuu vivos

Yo estuve muerto
muerto de sed
muerto de risa
muerto de sueños
muerto por fantoche
muerto por los muertos.
Yo resucité por la palabra
yo resucité por Ma’leiwa.
¡Por Ma’leiwaa! Yo estuve muerto.
Ahora estoy vivo por Ma’leiwa
en el seno de la madre tierra
presto para recorrer el camino infinito de los wayuu vivos.

 

 

Süpüne wayuu kato’ulu

Outushi taya paala
miaasüsitshi taya paala
outushi taya sümaa tasira
outushi taya sümaa ta’lapüin
outushi taya soo’ujee anaküjalin taya
No’utainchi taya na outushiikana.
Epentaashi taya soo’ujee putchikaa
Nipente’erüin taya Ma’leiwa.
¡ Nütüjaa oo’ulu Ma’leiwan ! Outushi taya paala
Joolu’u kato’uchi taya nükajee Ma’leiwa
sütünalu’u tü eiikaa mma.
eiichipa taya süpüla waraitaa sulu’upünaa tü wattawotshaanakaa süpüne wayuu kato’ulu.

 

 

 

La libertad

El rico no conoce la libertad.
de tanto llorar ya no derramamos lágrimas.
De tanto soñar
hemos ignorado la muerte.

 

 

Tü taashiikaa

Chi washitkai me’raajüinsai soo’u tü taashiikaa.
Sükajee wa’yalajashaanain
ma’wuirainna waya.
Sükajee wa’lapüjaashaanain
motuirü waa’in tü outaakaa.

 

Del libro Jayeechiirua jee Ojutuuirua sümüinjatü tü Eiikaa Mma.- Cantos y Pagamentos a la Madre Tierra. Colección Taima Taima.
Segundo Premio en el Concurso Nacional de Literatura Indígena Kuai nabaida (El mar de arriba). Editorial el perro y la rana. Caracas, Venezuela. 2006.
Traducciones José Angel Fernández Wuliana

 

 

José Ángel Fernández Wuliana (Pueblo Wayuu), nace en la Laguna del Pájaro, Guajira venezolana el 23 de enero de 1961. Magister en Antropología. Mención Antropolingüística por la Universidad del Zulia, Maracaibo, Venezuela. Hablante y traductor en su lengua materna, el wayuunaiki (idioma guajiro). Miembro honorario de la Asociación de Escritores en Lenguas Indígenas de México. D.F. y de la Asociación Internacional para el Diálogo Multicultural Lameladivetro (Lamanzanadevidrio) así mismo como su representante ante la Nación Wayuu colombo-venezolana. Génova, Italia. Ganador del IV Premio Continental de Literatura «Canto de América» en Lenguas Indígenas. Homenaje póstumo al Maestro Carlos Montemayor. México. D.F, 2012. Con la obra poética en formato bilingüe wayuu-castellano: Jayeechiirua jee Apalaairua nümüinjatü chi Uuchi Laülaakai – Cantos y Dones al Cerro Mayor. Ha publicado los siguientes poemarios en formato bilingüe wayuu-castellano: Iitakaa – La totuma. 1993; Nünüiki ka’ikai – Lenguaje del sol. 2007; Jayeechiirua jee Ojutuuirua sümüinjatü tü Eiikaa Mma.-Cantos y Pagamentos a la Madre Tierra. 2006. Foto del autor: Urimare Victoria Rodríguez.

La composición que ilustra este paisaje de Abisinia fue realizada a partir de una de las obras,
material y técnica: hierro pintado, 2021,
del artista venezolano © Daniel Suarez

 

año 4 ǀ núm. 18 ǀ octubre – noviembre – diciembre 2023
Etiquetas: , , , , , , , , , , , , Last modified: diciembre 17, 2023

Morada al sur / Casa al sud

AUTOR

Aurelio Arturo

ISBN

978-9587-39472-6

PRECIO COLOMBIA

COL $100.000

PRECIO ARGENTINA

El cuidador de rebaños
El pastor amoroso

AUTOR

Fernando Pessoa /Alberto Caeiro

ISBN

978-631-90088-6-9

PRECIO COLOMBIA

COL $60.000

PRECIO ARGENTINA

Estrellas de mar sobre una playa

Los poemas de la pandemia

AUTOR

Margaret Randall

 

ISBN

978-958-52793-1-5

PRECIO ARGENTINA

ARS $20.000

PRECIO COLOMBIA

COP 35,000

La sal de la locura

Le Sel de la folie

AUTOR

Fredy Yezzed

ISBN

978-1-950474-12-7

PRECIO ARGENTINA

Agotado

PRECIO COLOMBIA

COP 35,000

PRECIO AMAZON

Pronto Disponible

 

Carta de las mujeres de este país

Letter from the Women of this Country

AUTOR

Fredy Yezzed

ISBN

978-1-950474-09-7

PRECIO ARGENTINA

ARS $18.000

PRECIO COLOMBIA

COP 35,000

PRECIO AMAZON

Pronto Disponible

 

La canción que me salva

The Song that Saves Me

AUTOR

Sergio Geese

ISBN

978-1-950474-03-5

PRECIO ARGENTINA

Agotado

En este asombro, en este llueve

Antología poética 1983-2016

AUTOR

Hugo Mujica

ISBN

978-1-950474-15-8

PRECIO COLOMBIA

COP 35,000

El país de las palabras rotas

The Land of Broken Words

AUTOR

Juan Esteban Londoño

ISBN

978-1-950474-05-9

PRECIO ARGENTINA

Agotado

PRECIO COLOMBIA

COP 35,000

Las semillas del Muntú

AUTOR

Ashanti Dinah

ISBN

978-1-950474-22-6

PRECIO ARGENTINA

Agotado

PRECIO COLOMBIA

Agotado

Paracaidistas de Checoslovaquia

AUTOR

Eduardo Bechara Navratilova

ISBN

978-1-950474-25-7

PRECIO ARGENTINA

AR $10.000

PRECIO COLOMBIA

COP 35,000

PRECIO AMAZON

Pronto Disponible

Este permanecer en la tierra

AUTOR

Angélica Hoyos Guzmán

 

ISBN

978-1-950474-82-0

PRECIO ARGENTINA

ARS $10.000

PRECIO COLOMBIA

COP 35,000

La fugacidad del instante

AUTOR

Miguel Falquez-Certain

 

ISBN

978-958-52674-5-9

PRECIO ARGENTINA

Pronto Disponible

PRECIO COLOMBIA

COP 100,000

PRECIO AMAZON

Pronto Disponible

 

Mudar el mundo

AUTOR

Ana Gandini

ISBN

978-987-86-6012-7

PRECIO ARGENTINA

ARS $10.000

El guardián de la colmena

AUTOR

Leandro Frígoli

ISBN

978-987-88-0285-5

PRECIO ARGENTINA

ARS $10.000

El diario inédito del filósofo
vienés Ludwig Wittgenstein

Le Journal Inédit Du PhilosopheViennois Ludwing Wittgenstein

AUTOR

Fredy Yezzed

ISBN

978-1-950474-10-3

PRECIO ARGENTINA

ARS $16.000

PRECIO COLOMBIA

COP 35,000

PRECIO AMAZON

Pronto Disponible

 

Fragmentos fantásticos

AUTOR

Miguel Ángel Bustos

ISBN

978-958-52096-8-8

PRECIO COLOMBIA

COP 35,000

El bostezo de la mosca azul

Antología poética 1968-2019

AUTOR

Álvaro Miranda

ISBN

978-958-52793-5-3

PRECIO ARGENTINA

Agotado

PRECIO COLOMBIA

COP 35,000

Geografía de los amantes del Sur

AUTOR

Mónica Viviana Mora

ISBN

978-958-53033-2-4

PRECIO COLOMBIA

COP 35,000

Geografía de los amantes del Sur

AUTOR

Mónica Viviana Mora

ISBN

978-958-53033-2-4

PRECIO COLOMBIA

COP 35,000

Yo vengo a ofrecer mi poema

Antología de resistencia

SELECCIÓN & CURADURÍA 

Fredy Yezzed, Stefhany Rojas Wagner

y Eduardo Bechara Navratilova

ISBN

978-958-53033-3-1

PRECIO ARGERTINA 

AR $20.000

PRECIO COLOMBIA

COP 80,000

El inmortal

AUTOR

John Galán Casanova

ISBN

978-95853-39439

PRECIO COLOMBIA

COL 35.000

 

Las voces de la tierra

AUTOR

Yanet Vargas Muñoz

ISBN

978-958-49-3124-5

PRECIO COLOMBIA

COL 35.000

 

Lo que se desvanece

AUTOR

Luis Camilo Dorado Ramírez

ISBN

978-958-53394-8-0

PRECIO COLOMBIA

COL 35.000

 

Por el ojo del pincel

AUTOR

Mónica Fazzini

 

ISBN

978-987-86-5317-4

PRECIO ARGENTINA

ARS $10.000